Roma, 400 aD

fonte: 'Quora' - Roma no 400 aD?

cando a inicios de ano Honorio e Estilicón chegan a Roma, ninguén lembraba xa que os emperadores tiveran residido a cotío na capital. ao longo máis dun século, pasaran os seus días en cidades situadas máis próximas á fronteira norte, onde as lexións defendían a liña que, a xuízo dos romanos, separaba civilización e barbarie.

Roma, inda así, seguía sendo un símbolo poderoso do imperio. residían na cidade unhas 700.000 persoas, que gozaban das comodidades dunha urbe clásica deseñada a escala imperial. un inventario afirmaba que contaba con 28 bibliotecas, 19 acuedutos, 2 circos, 37 portas, 423 barrios, 46602 bloques de vivendas, 1790 casas grandes, 290 hórreos, 856 baños públicos, 1352 cisternas, 254 panadarías, 46 bordeis e 144 latrinas públicas. se mire por onde se mire, Roma era un lugar extraordinario.

a visita de Honorio puxo en marcha unha secuencia de rituais civís organizados con esmero e concibidos para asegurar á cidade un lugar preeminente dentro do imperio e, ao mesmo tempo, garantir a dito imperio o seu lugar entre os principados do mundo. o pobo, na súa condición de orgulloso representante da tradición imperial, gozaba xulgando esta clase de cerimonia.

unha gran procesión imperial abriuse paso ata o foro. era alí onde Catón, Graco, Cicerón ou César cimentaran a súa fortuna política. os fantasmas da historia eran compañeiros ben recibidos cando a multitude se amasou aquel día para oír un discurso de eloxio ao cónsul Estilicón, no cumio do seu poder. a súa impoñente presenza era unha afirmación de que a paz e a orden tiñan regresado ao imperio. a confianza da que facía gala resultaba tranquilizadora. tan só unha xeración antes, en 378 aD, as lexións sufriran en Adrianópole unha terrible derrota. desde entón, o mundo semellaba cambalearse. os godos irromperon en masa no imperio formando unha mestura inescrutábel de aliados e inimigos. a morte de Teodosio I en 395 aD revelou que as metades occidental e oriental do imperio se distanciaran tan silenciosa e consecuentemente como a deriva dos continentes. as loitas internas puxeran en perigo as provincias africanas e a subministración de alimentos. pero, polo momento, o cónsul calmara as augas e restaurara "o equilibro do mundo".

o poeta que falaba en honra do cónsul chamábase Claudiano. nado en Exipto e gregofalante, tíñase convertido nun dos últimos xigantes auténticos do verso latino clásico. as súas verbas denotan o sincero asombro que inspiraba a capital nun visitante. Roma era a cidade que "aflorou de orixes humildes, estendeuse ata ambos polos e desde un pequeno lugar ampliou o seu poder ata lindar coa luz do sol", era a "nai das armas e a lei", tiña "librado mil batallas" e "acrecentado a súa influencia na Terra". só Roma "acollía aos conquistados no seu seo e, igual que unha nai, e nom unha emperatriz, protexía a raza humana cun nome común e convidaba a quen antes derrotara a compartir a súa cidadanía".

nom se trataba de sofisticación poética. en tempo de Claudiano podían atoparse romanos orgullosos en Sirya e Hispania, nas areas do alto Exipto ou nas fronteiras xeadas do norte de Britannia. poucos imperios na historia teñen conseguido a envergadura xeográfica ou as capacidades integradoras do territorio autónomo romano. ningún ten combinado dimensións e unidade como os romanos, por nom falar da súa lonxevidade. ningún imperio ten podido rememorar tantos séculos de grandeza ininterrompida, presente en calquera lugar do foro onde un pousara os ollos.

durante case un milenio, os romanos tiñan marcado os seus anos co nome dos cónsules; de aí que o de Estilicón "se inscribira nos anais do ceo". en agradecemento a esta honra inmortal, esperábase que o cónsul entretivera a xente cun estilo romano tradicional, é dicir, con xogos caros e sanguinarios.

grazas ao discurso de Claudiano sabemos que ao pobo se lle ofrecía unha colección de animais exóticos digna dun imperio con pretensións globáis. traíanse porcos bravos e osos do norte e leopardos e leóns de Africa. de India chegaban caninos de elefantes mais nom os propios elefantes. Claudiano imaxina os barcos navegando mares e ríos co seu cargamento salvaxe, tan salvaxe que ata os mariñeiros estaban aterrados coa idea de compartir embarcación cun león africano.

chegado o momento, a "gloria dos bosques" e "as marabillas do sur" serían xustamente masacradas. a matanza das bestas máis feroces da natureza nos confíns do circo era unha incisiva manifestación do dominio de Roma sobre a Terra e todas as súas criaturas. tales espectáculos sanguentos eran dunha familiariadade reconfortante e vinculaban os habitantes actuais de Roma coas innumerábeis xeracións que construíran e mantiveran o Imperio.

o discurso de Claudiano compraceu os seus oíntes. o Senado votou a favor de honralo cunha estatua.

REFERENCIAS:

HARPER, Kyle The Fate of Rome. Climate, Disease, and the End of an Empire (Princeton UP, 2017); pp. 15-17.

para a cerimonia que rodeou esta visita e outras semellantes: McCormick 1986, pp 123-124

sobre a poboación de Roma na Antigüidade tardía: Van Dam, 2010; ensaios de Harris, 1999b; Sirks, 1991; Durliat, 1990.

o inventario consérvase en curiosum & notitia (editados en Nordh, 1949), documento máis próximos a un panfleto dunha cámara de comercio que dun censo rigoroso: Arce, 1999; Reynolds, 1996, pp. 209-250; Hermansen, 1978.

sobre Claudiano: Ware, 2012; Cameron, 1970; Mulligan, 2007.

tradución e deturpación por @xindiriz

o tesouro de Alarico, unha lenda?

representación do soterramento de Alarico
no leito do río Busento
con parte dos seus tesouros

como escribiu Georges Duby, o tesouro dun soberano é a base do seu poder.

no verán de 410, logo de entrar en Roma e saqueala durante tres días, Alarico e as xentes que lideraba dirixíronse ao sur da 'bota' italiana para tratar de pasar a Africa. nom puido ser debido a azares mariñeiros e cando regresaban ao norte e estaban acampados en Cosenza morreu o lider godo. xa era outono.

un dos textos de Jordanes cóntanos que Alarico chegara a Calabria cun 'botín resultado das súas peripecias por toda Italia' (ibi ergo veniens Aralicus rex vesegothorum cum opibus totius Italiae quas in praeda diripuerat).

o certo é que Alarico xa participara na batalla de Frigidus en 394, que deixou a Teodosio I como único rexente do Imperio Romano. pouco despois desa batalla Alarico pasou a encabezar un 'exército' de godos que circulou constantemente por diversas partes do imperio, tanto na pars orientis como na pars occidentis.

paseáronse durante anos por Epiro, Illyricum, Tesalia, Atica, Peloponeso, Noricum, Pannonia e Italia. sitiaron Constantinopla, Atenas, Ravenna e finalmente tamén Roma. e como produto desas peripecias o tesouro que se foi acumulando debía ser inmenso.

e se nom o era os feitos convertéronse en lenda, perdura inda hoxe. seguindo as fontes literarias dispoñíbeis propoñemos aquí unha especie de itinerario e contabilidade do dito tesouro.

408, logo das batallas de Pollentia e Verona, onde Estilicón derrotou aos 'godos', estes pode que tiveran perdido algún carro con tesouros.

408, logo de sitiar Roma e das negociacións con Senado a cidade decide pagar:

- 5000 libras de ouro,

- 30000 libras de prata,

- 4000 vestidos de seda,

- 3000 peles tinguidas de púrpura,

- 3000 libras de pementa.

410, logo do terceiro sitio de Roma Alarico entra na cidade e lévase consigo inmensas riquezas produto do saqueo dos bens móbeis de moitas casas aristocráticas de Roma e tamén

- os tesouros do forum pacis, onde se depositaban moitos obxectos de valor de ouro e prata conseguidos logo das vitorias militares romanas; por exemplo o produto do saqueo do Templo de Xerusalem (o candelabro dos Sete Brazos, vasos sacros, a Arca da Alianza, a Mesa de Salomón, ...) tal e como aparece representado no arco de Tito.

410, Xordanes cóntanos que Alarico foi soterrado no leito do río Busento xunto con parte do tesouro acumulado ('Alaricum cun multis opibus obruunt')

414, Ataúlfo, novo líder godo casa en Narbona con Gala Placidia e como dote agasállaa con

- 50 mozos de gran beleza vestidos de seda con dúas bandeixas (missoria) cada un, unha con moedas de ouro e outra con pedras preciosas de valor incalculábel.

415, en Barcino Ataúlfo e os godos deben realizar pagamentos astronómicos para que os vándalos lles vendan racións de trigo para alimentarse eles e as súas familias.

507, Alarico II é derrotado e morto na batalla de Vouillé polos francos dirixidos por Clodoveo. o tesouro real, depositado en Tolosa, tamén e capturado e trasladado a Angouleme.

sen embargo, segundo Procopio, o tesouro estaba fragmentado e unha parte importante estaba a salvo en Caracasona. os francos sitian a cidade para capturalo pero Teodorico envía un exército para recuperalo e trasládao a Ravenna.

526, morre Teodorico e o seu sucesor Atanarico devolve o tesouro a Amalarico, fillo lexítimo de Alarico II. Amalarico reside en Narbona.

531, Childeberto I, rei franco, coa excusa de rescatar a súa irmá, casada con Amalarico e maltratada e vexada por el, ataca Narbona e Amalarico decide retirarse a Barcino. os francos apodéranse dunha nova parte do tesouro godo e lévano consigo na súa retirada a Gallia. no tesouro capturado por Childeberto había obxectos preciosos das igrexas:

- 60 cálices,

- 15 patenas,

- 20 cofres cheos de evanxeos e libros litúrxicos.

semella lóxico que outra parte do tesouro godo fose conservado por Teudis, sucesor de Amalarico e o acompañase durante o seu reinado.

durante un tempo Theudis e os seus sucesores como rex gothorum nom tiveron sede fixa ata que Toletum pasou a ocupar esa categoría. polo tanto o tesouro acompañaríaos e estaría en cidades como Hispalis, Emerita ou Corduba, onde sabe que residiron. ata chegar a Toletum, que foi capital a partir de Atanaxildo e Leovixildo.

584, a derrota dos suevos por parte de Leovixildo tamén debeu supor a captura do tesouro real suevo, que iría a engrosar o godo, en Toletum.

711, Musa ibn Nusayr conquista Toletum e captura tamén o tesouro godo. as fontes árabes contan que era inmenso e inda incluía os obxectos preciosos do forum pacis antes mencionados.

as fontes árabes tamén comunican que o botín foi trasladado a Damasco, capital do califato, onde se lle perde a pista e nunca se volve saber del.

FONTE PRINCIPAL: ARCE, Javier Alarico. la integración frustrada (365/370-410 aD), pp. 159-162

a caída do Imperio de Occidente: a explicación militar

batalla do río Frigidus
Angus MacBride

cando os partidarios da escola da tardoantigüídade usan o termo “transformación” para describir a caída de Roma tentan tanto explicar como describir. A transformación dende Roma á Idade Media durou séculos, non anos. A pesar de todo, a caída de Roma en Occidente foi máis que un proceso, foi un acontecemento que ocorreu inesperadamente.

tomando 476 como a data da caída, e coa perspectiva de só 100 anos, en 376 obsérvase un imperio inda forte, tan grande como o de Augusto, respectado polos seus inimigos ao longo das fronteiras e defendido por un exército que seguía loitando con efectividade a pesar da catástrofe de Persia baixo Xuliano, un error estratéxico que non atribuíble ás lexións.

por outra banda, 376 foi en si mesmo importante na historia de Roma. Os visigodos, baixo a presión de hunos e ostrogodos, cruzaron o Danubio con autorización imperial para asentarse permanentemente en territorio romano. Así comezou unha serie de invasións (o cruce do Danubio mudou pronto nunha invasión) que nun século ocasionaron a caída da pars occidentis. Retrospectivamente é doado predicir a caída como inevitable, facer énfase na vulnerabilidade e fraxilidade do imperio romano, detectando o denominado, noutro contexto, “síndrome do titán canso”. Non se pode argumentar, coma no caso da moderna Britannia, que a perda do imperio “amorteceu” a caída de Roma no mundo. O imperio identificábase de xeito tan inseparable coa propia Roma que a caída do imperio foi a caída de Roma.

seguir a ver a historia romana dende Marco Aurelio como a dun xigante inquedo, describíndoo como decadente ou vítima da “anguria cultural e política do mundo” é errar no obxectivo. Algúns historiadores, recoñecendo a vulgar falacia, cambian completamente o asunto e preguntan por que o imperio sobreviviu tanto tempo. Ambas tendencias, sen embargo, fan a mesma cousa – desviar a atención dunha consideración dos factores que levaron á desaparición do Imperio Romano de Occidente na segunda metade do s. V –, unha por buscar as causas nun pasado demasiado remoto e a outra por aceptar o feito como inevitable.

a traxectoria do imperio na véspera de Adrianopolis non era descendente; nin os cidadáns romanos perderan a confianza no seu destino de gobernar o mundo. O imperio era forte, a pesar dunha recente derrota en Persia, e seguiu a demostrar un poder extraordinario durante os trinta devastadores anos transcorridos aproximadamente entre a derrota de Adrianópolis e o saco de Roma por Alarico. Dende os tempos das guerras púnicas a forza estratéxica de Roma tiña consistido ata certo punto na capacidade do imperio de sufrir derrotas tácticas no campo de batalla e, a pesar de todo, mobilizar novas forzas para continuar a loita.

incluso logo de 410 quedaba algo dese poder de recuperación, pero existía unha diferenza, particularmente en Occidente. Roma case deixara de producir os seus propios soldados, e os que fixo entrar no servizo militar foron escasamente adestrados nas antigas tácticas de formación de orde cerrada inda que tentaron loitar dese xeito. Moitos historiadores teñen argumentado, xa sexa directamente ou máis a miúdo poñendo énfase noutras causas, que a caída de Roma non foi ante todo un fenómeno militar. Sen embargo, foi exactamente iso. Despois de 410 o emperador de Occidente xa non puido impor o seu poder militar sobre as antigas fronteiras. Esta debilidade tivo como consecuencia inmediata a perda de Britannia e, no transcurso dunha xeración, a perda de Africa. Non é necesaria unha serie de batallas decisivas para evidenciar un fracaso militar. O estreitamento das fronteiras imperiais dende 410 a 440 foi resultado directo das conquistas militares das forzas bárbaras. En efecto, a perda de recursos estratéxicos en moeda, material e potencial humano agravou a mera perda de territorio e fixo a defensa militar do que quedaba do imperio inda máis difícil. É simplemente perverso, sen embargo, argumentar que os problemas estratéxicos de Roma durante as décadas dos 40s, 50s e 60s foron principalmente resultado das dificultades financeiras e políticas ou de tendencias a longo prazo, como o despoboamento gradual.

os historiadores modernos deben ter en conta que Roma en Oriente non caeu, e calquera explicación da caída de Roma debe dar conta da súa supervivencia en Bizancio. Por que lle bastou a Oriente ordenar os seus recursos militares, sobrevivir as invasións bárbaras e emerxer baixo Xustiniano no s. VI cunha explosión de poder militar, para reconquistar, cando menos temporalmente, parte de Occidente? Pódense desestimar algunhas explicacións especificamente militares. O recrutamento a finais do imperio foi difícil, pero apoiouse demasiado na lexislación imperial a ese respecto. Inda nas grandes épocas, por exemplo durante os últimos anos de Augusto, o recrutamento puido ser un problema durante as crises militares. Durante os séculos IV e V non foi un problema maior en Occidente que en Oriente, cando menos non ata que as dificultades occidentais se exacerbaron enormemente polas perdas militares e territoriais. A forza estratéxica de Oriente detrás das impenetrables murallas de Constantinopla acentúase a miúdo como un factor de supervivencia do Imperio Bizantino, pero tamén deben terse en conta os elementos de debilidade de Occidente.

por suposto que o saco de Roma, a perda de Britannia e Africa, e partes de Gallia e Hispania constituíron enormes golpes para a capacidade militar do emperador de Occidente. Comezando a historia da caída de Roma en 440, é bastante doado explicar o derrubamento de Occidente e non o de Oriente. En 440 os exércitos occidentais eran moito máis débiles que os de Oriente. Iso non era así, sen embargo, o último día do ano de 406, o día en que vándalos, suevos e alanos atravesaron o xeado Rhin e penetraron en Gallia. En 406, sobre o papel, o poder occidental era tan grande como o oriental. Estilicón obrigara a saír de Italia a Alarico e Radagaiso. Ocupárase de Alarico en nome de occidente con maior eficacia do que o tiñan feito os xenerais orientais. A pesar de todo, no curto período que vai de 407 a 410, Occidente recibiu un golpe mortal. Despois de 410 nunca máis foi tan poderoso militarmente como Oriente. Os bárbaros establecéronse de xeito permanente en Gallia e Hispania, e Britannia estaba perdida. Pódese argumentar, como estou inclinado a facer, que inda despois de 410, o emperador de Occidente non perdera todas as opcións militares, que o poder militar romano inda podía ter resistido, se non en Britannia, si cando menos no resto do Imperio de Occidente. Pero os fracasos militares durante o período de 407 a 410 foron abondo para crear unha maior diferenza entre o poder estratéxico dos emperadores de Oriente e Occidente. Eses poucos anos constitúen o punto decisivo logo do cal xa non é necesario explicar por que caeu Occidente e sobreviviu Oriente.

por que, entón, Occidente o fixo tan mal entre 407 e 410? Ata certo punto a forza estratéxica de Oriente contribuíu á caída de Occidente. Constantinopla estaba fortemente defendida. Ningunha tribo bárbara soñaría tomar ao asalto aquelas murallas. Ademais, o emperador de Oriente tiña máis capacidade para pagar os grandes subsidios demandados polos xefes bárbaros con posterioridade a Adrianopolis, inda que de feito Occidente pagou tamén un prezo monetario elevado pola paz.

podendo deixar de lado o estudo de causas a longo prazo tales como despoboamento, mestura de razas, deterioro político e económico, saturnismo e outras teorías de moda, a aproximación máis popular á caída de Roma quizá teña sido atopar unha vítima propiciatoria, ver erros de criterio humano que causan a equivocación fatal que causou a traxedia. A pesar de que este enfoque ten sido ridiculizado a miúdo en tempos recentes, non deixa de ter a súa importancia. Os líderes teñen importancia. As decisións estratéxicas producen resultados eficaces ou ineficaces. O peso da historia, na forma de tendencias a longo prazo, pode impor limitacións sobre o espírito militar, pero un bo xeral ou líder político soportará a carga e solucionará os seus problemas estratéxicos dun xeito ou doutro.

Honorio ten sido chamado por historiadores tanto antigos coma modernos a asumir moita da culpa da caída de Roma. En certo modo iso é porque Roma sufriu a súa grande humillación durante o período de 407 – 410 baixo o seu mandato, e, xa que el non a evitou, el debe ser considerado responsable. Como cidadáns, nós aplicamos esta especie de norma aos nosos líderes actuais, e quizá non sexa excesivo facer o mesmo cos líderes do pasado. Por outra banda, se é posible ter razón e inda así perder, Honorio pode que fixera xustamente iso. Non merece a crítica que uniformemente recibe por non facer nada, posto que non facer nada foi, para el, case con seguridade, unha estratexia “activa” ou consciente, non simplemente neglixencia, unha estratexia que puido de feito ter dado resultado se alguén non tivese aberto en Roma unha porta aos visigodos de Alarico en agosto de 410.

o papel de Estilicón é máis difícil de valorar, e ten tido defensores e detractores vigorosos. É certo que estivo moito máis interesado polos acontecementos de Constantinopla que polos de Italia. É imposible determinar a partir das nosas testemuñas se merece as acusacións de ter deixado escapar a Alarico en varias ocasións cando o xefe bárbaro debía ter sido aniquilado. Para os que consideran a caída de Roma un asunto de tendencias, os esforzos de Estilicón carecen de importancia. Probablemente, se el non tivese deixado libre a Alarico para que saqueara Roma, algún outro a tería saqueado. En realidade a sorte do imperio só podería ter sido moi diferente se os acontecementos do período 407 – 410 tiveran tomado outro curso. O fracaso de Estilicón é significativo se o factor humano tivera sido chave. A súa incapacidade para labrar un mellor futuro para o Imperio de Occidente foi, en maior medida, froito de criterios e decisións erróneas (empezando pola súa execución en 408) que o fracaso de Honorio. Estilicón estaba trabucado; Honorio non tivo sorte.

tamén é certo, sen embargo, que o propio exército sufriu importantes retrocesos entre 378 e 410, en maior grado por parte de occidente que de oriente. Durante o s. IV o exército occidental foi o mellor. Foi o oriental o derrotado en Persia e Adrianópolis, pero no Frigidus en 394 Teodosio vencera ao exército occidental coa axuda de 20000 visigodos, que atacaron a Arbogasto e a Eugenius en liña de columna sufrindo perdas extraordinariamente cuantiosas (50%). A derrota no Frigidus desmoralizou sen dúbida ao exército occidental ata certo punto, pero debe ter sido moito máis humillante como o manexou Estilicón, ao seu mando dende 395 ata 408.

capa da edición en castelán

neste tempo houbo unha reacción en Oriente contra o uso de xermanos no exército romano, pero en Occidente Estilicón impuxo a política de barbarización de Teodosio. Primeiro, co exército occidental nos Balcáns non cumpriu co deber de destruír a Alarico en, cando menos, dúas ocasións, e logo, durante as gloriosas campañas en Italia dende 401 a 405 contra Alarico (que escapou en outras dúas ocasións) e Radagaiso, Estilicón confiou firmemente en tropas bárbaras. O seu emprego de bárbaros chegou a ser un asunto de controversia e contribuíu á súa caída en 408. Por esa razón, “a barbarización” durante este período trátase a miúdo como un problema político (que o era) e tense dado escasa consideración ao probable efecto que a política tiña sobre o arrogante exército de occidente.

por desgraza, é imposible adiviñar ata que punto o exército central móbil de Italia, cara 408, era un exército romano tradicional e ata que punto estaba infiltrado por influencias bárbaras. Tal vez se as reservas de Britannia e Gallia se tiveran unido ao exército de Italia na crise de 408 – 410 se puidera ter derrotado novamente a Alarico, pero a rebelión de Constantino III impediu este tipo de cooperación, e Honorio decidiu seguir unha estratexia de esgotamento sen presentar batalla a Alarico. Tal política foi tremendamente humillante para o exército. Seguir loitando ante unha derrota segura require moito máis que valor, pero ao exército de occidente non se lle permitiu loitar en absoluto, e despois do que tiña soportado a mans de Estilicón, este foi un golpe decisivo. Nunca máis o emperador de Occidente sería igual que o seu homólogo oriental no ámbito militar.

partindo das condicións resultantes de 410, Constancio e Aetius fixeron o máximo posible por manter a minguada posición de Roma en Occidente. Dos dous, Constancio foi o mellor estratego, e a súa experta utilización do poderío naval doulle ao réxime, agora en Ravenna, un novo impulso. Aetius estaba por desgraza demasiado interesado por Gallia en detrimento de Italia, Hispania e particularmente Africa. A perda de Carthago foi un dobre golpe para Roma, xa que o emperador de Occidente dependía decisivamente do grao africano e porque as condicións nas que se atopaba agora a cidade africana consolidaban o reino vándalo. As perdas de ingresos e territorios fixeron recruar as dificultades, e a situación do exército romano que combateu a Atila en Chálons era obxecto de ridículo. Durante os últimos vinte anos do imperio occidental, logo da morte de Valentiniano III, o goberno central de Italia confiou exclusivamente nos bárbaros ata o final e por fin, en 476, estes puxeron a un dos seus propios oficiais como rei e aboliron o réxime imperial en Occidente.

está claro que despois de 410 o exército romano non tivo xa ningunha vantaxe especial, tacticamente, sobre os exércitos bárbaros –simplemente porque o exército romano se tiña barbarizado–. Hans Delbrück ten indicado que a forza romana tiña sido sempre estratéxica antes que táctica, que home por home os exércitos romanos non foron mellores que os xermanos. Segundo el, organización táctica romana e o adestramento simplemente igualaron a situación.

isto é falar por falar, como revelaría unha lectura coidadosa de Du Picq. O exército de Roma sempre fora pequeno en relación á poboación do imperio, porque o adestramento e disciplina déronlle unha vantaxe incomparable ao usar tácticas de combate en orde cerradas, moito máis eficaces. Chegado 451, como demostra o discurso de Atila aos hunos en Châlons, o pouco que quedaba das antano soberbias lexións loitou nesa antiga formación, inda que aparentemente sen adestramento nin disciplina. Sen estes, loitar sen orde algunha era incluso mellor que a orde cerrada. Esperábase que os romanos se agruparan detrás dos seus escudos; os visigodos e alanos eran os que debían atacar. Cando o exército romano se barbarizou, perdeu a súa superioridade táctica e Roma sucumbiu á arremetida do barbarismo.

Arther Ferrill The Fall of the Roman Empire: The Military Explanation (1998)

tradución dun fragmento do último capítulo do libro (The Fall of Rome)

408

Eucherius, Serena e Estilicón
wikipedia

consulado de Bassus e Philippus

Estilicón xa non é dono da situación. O antixermanismo gaña cada vez máis adeptos e as faccións católicas son cada vez máis poderosas. A política de Estilicón é debilitada polas ameazas militares e a consecuente insatisfacción. Neste contexto se explicaría a súa exasperación, que o leva a cometer erros como foi a destrución dos libros das sibilas, feito que tamén lle restou apoios no senado, maioritariamente pagán. Os seus inimigos organízanse e difunden acusacións: planeara o asasinato de Rufinus, intrigaba en connivencia con Alarico, invitara os bárbaros a invadir Gallia en 406 e planeaba facer a Euquerius, fillo seu, augustus.

maio 1, Arcadio morre por causas descoñecidas en Constantinopla. Teodosio II (7 anos) reina sobre a pars orientis baixo a influencia de Pulqueria (irmá) e o praefectus praetorium Antemius, co apoio do sasánida Yazdegird I (mantén boas relacións co imperio, ata o punto de ser un dos garantes do testamento de Arcadio, comprometéndose ao coidado do seu sucesor ata a súa maioría de idade).

logo da morte de Arcadio, Honorio desexa intervir para asegurar o trono para Teodosio pero Estilicón convénceo de manterse á marxe e trata de que envíe a Alarico contra Constantino III en Gallia.

maio 4, morre Venerius, bispo de Mediolanum.

maio – xuño, hunos e esciros ao mando de Uldino cruzan o baixo Danubio e atacan a pars orientis, incendiando os postos fronteirizos armados e tomando o control dos castra martis (actual Bulgaria). Os romanos negocian a paz pero Uldino esixe un tributo en ouro exorbitado a cambio da súa retirada. Antemius consegue que se retiren alén do Danubio.

primaveira, Constantino III despraza a súa capital dende Lugdunum ata Arelate. Envía ao seu fillo Constante a Hispania, onde vence a Dydimus e Verinianus, parentes de Honorio, que o acompañan no seu regreso a Gallia no outono, logo de confiar a garda dos Pirineos ao xeral Gerontius. Os hispanos son executados en Arelate.

agosto 13, amotínanse as tropas regulares en Ticinum que ían iniciar a campaña contra Constantino III en presenza de Honorio, que viña pasar revista antes da súa marcha. Detrás de revolta está Olympius ; son apresados os partidarios de Estilicón, entre eles, Limenius prefecto do pretorio de Gallia e o magister equitum per Gallias Chariobaudes, que son executados. O magister officiorum Naemorius e o prefecto do pretorio de Italia Longinianus son masacrados no curso doutro motín. Estilicón está en Bononia cando recibe as novas do golpe e decide non intervir contra os amotinados. Sarus, xeral godo, fai masacrar a garda persoal de Estilicón mentres durmen.

agosto 22, Estilicón refúxiase nunha igrexa de Ravenna e entrégase aos soldados comandados polo comes Heracliano que o veñen deter coa condición de salvar a vida pero é finalmente executado (decapitación), acusado de traizón. Executan tamén a Euquerius en Roma e Honorio divórciase de Thermantia, filla súa. O gran chambelán Deuterius e o primicerius notariorum Pedro son torturados antes de ser tamén executados. Os partidarios que escapan á morte sufren a confiscación dos seus bens. O poder pasa por mans de sucesivos favoritos imperiais Olympius, Jovius, Eusebius e Allobichus, que van caendo tamén en desgraza.

nos disturbios que seguen á caída e execución de Estilicón as familias dos bárbaros foederati son asasinadas. Estes homes [estímase que quizás ata 30000 e outros 40000 escravos (probablemente xermanos prisioneiros logo da derrota de Radagaiso)] unense a Alarico.

constrúese o muro Hexamilion e fortificacións no istmo de Corinto para protexer a única vía de acceso terrestre ao Peloponeso.

a carestía en Constantinopla, provocada polo retraso na chegada do gran de Exipto orixina protestas. Queiman a casa do prefecto da cidade Monaxius. Antemius e o senado xestionan o envío de grao dende outras provincias para calmar os ánimos e organizan unha comisión permanente para unha mellor organización dos aprivisionamentos exipcios.

setembro, Alarico volvera a ser unha ameaza. Logo de recibir cartas imperiais onde se manifesta que xa non está ao servizo da corte occidental, declárase novamente en rebelión aberta. Cruza os Alpes xulianos encabezando unha forza de 30000 homes e avanza cara o corazón do territorio romano. No camiño arrasa Aquileia, Concordia, Altino e Cremona. Finalmente sitia Roma.

durante o bloqueo de Roma a poboación sofre carestía. A viúva de Graciano, Laeta, contribúe a socorrer os famentos. Serena, acusada de conivencia cos bárbaros, é estrangulada. Claudiano, poeta e partidario tamén de Estilicón, pode ter morto neste ano.

outono-inverno, Constantino foi providencialmente salvo dun ataque imperial dende Italia a causa da execución de Estilicón e os acontecementos posteriores. Esperou tranquilamente en Arelate a que a posición de Honorio se seguira deteriorando e puidera ver ratificada a súa lexitimidade. Logo do pacto imperial con Alarico enviou unha embaixada. Dydimus e Verinianus xa estaban mortos (mediados de ano) inda que Honorio quizás non o sabía. Ocupado coa situación de Italia, e en ausencia dun xeral competente a quen recorrer, Honorio recoñeceu como lexítimo a Constantino III, enviándolle as vestimentas púrpuras imperiais.

seguen as persecucións aos non católicos na lexislación e praxe imperial : Honorio e Arcadio ordenan que todas as esculturas dos templos pagáns sexan destruídas ou retiradas. Tamén se prohibe a propiedade individual de calquera escultura pagá. Os bispos dirixen novas e duras persecucións contras os pagáns e prodúcense novas queimas de libros. Tamén se persegue aos xuíces que son piadosos cos pagáns. Agostiño, por exemplo, masacra a centos de pagáns que protestan en Calama pola nova situación.

novembro 11, proscripción dos donatistas, comprometidos coa revolta de Gildon.

novembro 14, os non católicos son excluídos dos empregos públicos no imperio.

novembro 24, pena de morte para os que interfiran as cerimonias relixiosas en igrexas católicas, notablemente en Africa.

novembro 27, prohibición de toda reunións de heréticos baixo pena de confiscacións de bens.

407

ano do consulado de Honorio e Teodosio.

en Britannia Graciano (para Orosio pertencería á aristocracia local) é deposto e asasinado.
Un tal Constantino é inmediatamente proclamando augustus. Seica é un soldado raso, non un oficial, pero sería decisivo o seu nome, que convocaría bos augurios. A presenxa de bárbaros en Belgica II é a causa inmediata do seu paso a Gallia (primeiro paso cara a evacuación romana de Britannia). Pero os seus obxectivos serían máis persoais. Desexaba ser recoñecido como augustus lexítimo e fundar unha dinastía. Un dos seus fillos foi chamado dun mosteiro e casou, para producir herdeiros. Tanto el coma seu irmán foron rebautizados, Constante e Xulián, respectivamente, o que tamén testemuña as ambicións dinásticas.

a adopción da propaganda constantiniana, especialmente querida na milicia romana en Britannia, é significativa. A utilización da liñaxe e da continuidade dinástica ao facerse chamar Flavius Claudius Constantino, é obvia. O seu uso non dependía de que a xente o crera como certo.

os plans de cruce ao continente foron inmediatos, ben para loitar cos bárbaros ou para asegurarse unha base máis firme para a súa usurpación. Antes de marchar nomeou magister militum a Justinus e Nebiogast, e logo cruzo ata Bononia. Non atopou resistencias imperiais. As tropas de Gallia e das quinque provinciae uníronse a el antes de que avanzara e os gobernadores de Hispania tamén o fixeron.

Arelate

o avance de Constantino dende Bononia pode ser rastrexado seguindo a fuxida dos funcionarios imperiais. O epitafio de Eventius, en Roma, mostra que Constantino pasara pola Lugdunensis e a zona de Vienne antes de xullo. Eventius fora consularis da Viennensis e morrera en Roma en xullo ou agosto, probablemente logo de fuxir. Outros funcionarios tamén o tiñan feito, coma o prefecto pretoriano Limenius e o magister militum Chariobaudes. Constantino dirixíase a Italia pero o seu obxectivo inmediato era Arelate, a cidade máis importante do sur, das quinque provinciae e o lugar ao que se trasladara a prefectura de Gallia. Non o fixo sen oposición.
Sarus, o xeral godo ao servizo imperial, fixo fronte a Constantino en Valentia, no val do Ródano, a medio camiño entre Vienne e Arlés. Justinus, o xeral de Constantino, avanzara contra Sarus pero foi derrotado e morto, co que o godo cercou a Constantino en Valentia. O outro magister de Constantino, Nebiogast, entablou negociacións con Sarus. De Zósimo non podemos deducir se o fixo así no seu beneficio ou no do seu emperador. Ou quería negociar un fin de hostilidades co obxectivo do recoñecemento de Constantino como augustus lexítimo, ou tiña intención de traizoalo ao xeral de Honorio.
inda que se asume que Nebiogast defendía Valentia, isto tampouco está claro e non era o caso probablemente. Constantino avanzara en Gallia, separado e quizás un pouco atrás dos seus magistri. Co avance de Sarus, o exército de Justinus plantara cara. O de Nebiogast mantivérase en reserva, mentres o propio Constantino tomaba posicións en Valentia. Con Justinus derrotado, Nebiogast contemplou.
Sarus asasinou a Nebiogast na primeira ocasión que tivo. Constantino reaccionou nomeando novos magistri, Gerontius e Edobich, cuxa chegada puxo en fuga a Sarus, só sete días despois de iniciar o sitio de Valentia. Non está claro se foi agora cando fuxiu Limenius ou xa o tiña feito antes.
a finais de ano (quizás xa en maio), polo tanto, Constantino xa estaba en posesión de toda Gallia, incluída Arelate. Agora nomea ao seu fillo Constante caesar e envíao a Hispania co magister militum Gerontius, o praefectus praetorium Apollinaris e o magister officiorum Decimius Rusticus.

revoltas de campesiños en Armorica.

1 abril: tremor de terra en Constantinopla (Chronicon Paschale).

Alarico demandaría unha enorme compensación polos plans non realizados sobre a posposta invasión de Illyria.

a familia de Teodosio en Hispania rexeita a autoridade de Constantino III, a pesar de que os seus maxistrados tiveran boa acollida; o cal non debería sorprender porque durante todo o s. IV todas as usurpacións en Gallia tamén tiveran boa acollida en Hispania.

coñecemos a catro parentes de Honorio: Didymus, Verinianus, Theodosiolus e Lagodius. Os dous últimos semellan concordar coa nova autoridade; os outros, sen embargo, e a pesar de estar enfrontados, reconcílianse e constitúen un exército entre os seu dependentes para facer fronte a Constantino. Constante derrótaos e captúraos e lévaos ante seu pai, que ordea a súa execución.
Hispania non posuía unha forza militar de seu, por iso non houbo nin quen os detivera na formación do exército entre os seus escravos e dependentes e que houbera que enviar un exército para detelos.
a expedición a Hispania debeu sair a finais de ano, co cal os irmáns tiveran case un ano para facerse fortes. O lugar onde o fixeron é difícil de precisar. Sábese que houbo dúas batallas, a primeira vitoriosa para os hispanos, e a segunda unha derrota total.
Sozomeno (e polo tanto Olympiodorus) sitúa ambas en Lusitania. Orosio, pola contra, afirma que os irmáns fixéronse fortes no Pirineos, pero non localiza o sitio da segunda batalla. Engade, sen embargo, o detalle de que os irmáns cruzaran a península sen oposición de ningún tipo. Este detalle cadra ben coa base de poder lusitana dos irmáns e coa presumible incapacidade dos oficiais hispanos de Constantino de deter o seu avance. Sen embargo, non é posible estar certos xa que calquera solución supón descartar partes de ou Orosio ou Sozomeno. Quizás o dos Pirineos foron simplemente escaramuzas e a única batalla real foi en Lusitania.
Constante quizás quedara na retaguarda en Caesaraugusta, cidade que logo foi a súa residencia oficial. Que Apollinairs fora enviado a Hispania coma prefecto é curioso. A prefectura occidental tivera sé en Gallia durante máis de medio século. Habería dúas explicacións. Quizás Constantino pretendía revivir a praxe constantiniana pola que cada emperador tiña o seu propio prefecto. Por outra band, e isto é o máis probable, pode ter sentido que Constante sería incapaz de exercer sen axuda, tanto no eido civil coma no militar.
Gerontius, a quen Constante trouxera coma comes e magister militum, será quen dirixa as operacións militares.
Didymus e Verinianus foron capturados no segundo intento e, en vista disto, Lagodius e Theodosiolus fuxiron, o primeiro a Constantinopla e o segundo a Ravenna. Constante permitiu que tropas súas saquearan os campi pallentini, presumiblemente a rexión de Palantia. Son os honoriaci. Constante déixaos en Hispania ao mando de Gerontius. Tamén deixa a súa muller na corte de Caesaraugusta, escoltando en persoa os prisioneiros ata Arelate.

mentres, Constantino simplemente esperaría acontecementos en Arelate. Quizás agora tería empezado a beber e comer desproporcionadamente, feito polo que o censura Frigeridus. Empeza, en todo caso, a facer ostentación da súa lexitimidade e moedas da ceca de Lugdunum proclaman a concordia dos catro augusti (Arcadius, Honorius, Teodosio e Constantino).

o goberno de Honorio non aceptaba este feito. Estilicón aconsellara dende o inicio resistencia e rexeitamento e logo do fracaso de Sarus, e con Alarico baixo certo control, empezou a reunir un exército para envialo contra o usurpador. Sería esta forza, en Ticinum, a que se rebelaría en 408.

Estilicón, moi consciente da súa posición cada vez máis cuestionada, e co consello de Serena, casa a súa segunda filla, Thermantia, con Honorio para tentar contrarrestar este feito.

unha lei sinala que os edificios (aedificia ipsa templorum) que se atopen nas cidades ou nos oppida o fóra destes, é decir, no territorio, sexan aproveitados para uso público (ad usum publicum vindicentur). Na mesma lei ordénase destruír altares e que os templos se usen para outros menesteres (ad usu adcommodos transferantur) e que os templos que se atopen nas domus privadas (en villae, por exemplo) sexan destruídos, xa que non son de función ou utilidade pública coma os das cidades.

Liu Bobo (Xia Buliedi) funda o estado de Xia e toma o título de tian wang (príncipe celestial).

406

moeda de Constantino III - www. wildwinds.com

consulado de Arcadio e Probo.

a campaña de Estilicón contra Radagaiso dura ata agosto.

no cerco de Florencia derrota un exército de 20000 guerreiros logo de dous meses de asedio; conta coa axuda de hunos dirixidos por Uldino e tamén cabalería alana e goda.

Radagaiso retrocede e é cercado en torno a Faesulae; o exército imperial ríndeo por fame (23 agosto), capturando e matando a moitos homes, incluído el. 12000 bárbaros incorpóranse ás filas imperiais ou son vendidos coma escravos.

Eríxese unha estatua de bronce e prata en honor do vencedor; sen embargo, sería non máis que o canto do cisne.

Aetius é enviado aos visigodos e logo aos hunos coma refén; resultado de diversos tratados diplomáticos.
 

a invasión de Italia explica que no inverno de 405 e en 406 Ravenna non reaccione ante a invasión de Gallia, que queda abandonada aos seus propios recursos. Un fragmento de Zósimo describe as revoltas en Britannia de Marco (setembro), Graciano (novembro) e Constantino (407) coma reaccións de protección ao avance dos bárbaros en Gallia. Os dous primeiros quizás foron asasinados por non tomar accións inmediatas contra os invasores ou por outros factores que nos son descoñecidos. Pódese especular que as tropas de Britannia desexaban lanzar unha ofensiva e os elixidos non e iso levou aos asasinatos. Pero non hai probas.

a invasión das tribus bárbaras fai que a prefectura do pretorio de Gallia se traslade de Trier a Arlés. O prefecto Petronius, que organizou este movemento, permaneceu no cargo ata 408.

ata xaneiro de 409 os vándalos, suevos e alanos están confinados en Belgica I e II e Germania I, a área ao norte do Sena, o Marne e o Mosela; dende onde quizás poderían constituir unha ameaza para Britannia. Parte do mérito de que non ocupen outras zonas será de Constantino III, quen, despois de ser declarado emperador cruzou a Gallia.

os bárbaros traen consigo novos cultivos (cereais) e tamén introducen (os esciros) un novo tipo de arado pesado con rodas.

cando Estilicón resolve a cuestión en Italia seguramente se poñería cos asuntos de Gallia. As fontes, sen embargo, non din nada. Formar un exército era unha cuestión lenta, como mostran intentos posteriores. E antes de que se puidera mover nesa dirección, Constantino xa detivera o avance dos invasores.
dende certos sectores cortesáns existe crecente animadversión cara Estilicón, aproveitando a súa orixe parcialmente vándala e outras cuestións; unha situación que quizás estea relacionado sobre a súa pretendida intención de invadir Illyricum e a súa ambivalencia cara Alarico, quen lle podería servir de instrumento nese plantexamento. A única evidencia sobre esta cuestión é o nomeamento de Jovius coma prefecto do pretorio de Illyricum, unha zona baixo a xurisdicción oriental.

úsanse vidrieiras para decorar igrexas en Roma por primeira vez.

Xoán Crisóstomo xunta cartos entre mulleres influíntes da aristocracia para financia a demolición dos tempos helénicos. En Efeso ordea a destrución do famoso templo da deusa Artemisa. En Salamis (Chipre), Epifanio e Eutychius continúan as persecucións contra os paganos e a destrución de templos e santuarios.

o monxe Mesrob Masthoc desenvolve un alfabeto armenio diferenciado.

Fa-Hien, viaxeiro chinés, chega a India; visita os lugares de aprendizaxe budistas principais (Udiana, Pesawar, e Taxila).

Hanzei sucede ao seu irmán Richu, e convértese no 18º emperador do Xapón.

405

miscuentinos.blogspot.com

consulado de Estilicón e Antemius. O segundo, sucesor de Aureliano, manterá a súa influencia sobre o emperador ata 414. Faría pouco para reverter a progresiva secesión entre as dúas pars do imperio. Nembargantes, Estilicón desexaría todo o contrario pero os problemas amontóanselle.

Estilicón ordena a destrución dos libri sibyllini alegando que as profecías que contiñan se estaban a empregar para minar o seu goberno.

durante o inverno unha mestura de tribus e pobos xermánicos (moitos ostrogodos), procedente de Rhaetia, invade o norte de Italia baixo o mando de Radagaiso. Estilicón lanza unha campaña contra eles. A gravidade da situación manterao ocupado, o que provoca a desatención fronte a outras ameazas.

Alarico retoma o mando en Illyricum, a instancias de Ravenna. En principio semella que existe entendemento con Estilicón. Sería continuación dos plans de incorporar esta zona á pars occidentis. Esta planificación fracasou, houbo rumores da morte de Alarico, xurdiron problemas en Gallia e usurpacións en Britannia. Todo isto fixo que o contixente godo reiniciara os sacos na zona.

dende o exilio Xoán Crisóstomo envía hordas de monxes vestsidos de gris e armados con mazas e barras de ferro a destruír os "ídolos" de todas as cidades de Palestina.

Melania a Vella volvera a Roma para evitar que a súa familia caera "nas malas ensinanzas, a herexía e o mal-vivir"; quere ocuparse de que a súa neta (Melania a Nova), que está a considerar seguir o seu exemplo, non sexa vítima das influencias do amigos de Xerome en Roma.

o apoio concedido por Palladius a Crisóstomo lévao a Italia en busca de axuda. En Roma frecuenta o círculo de Melania.
Coñece a Turcius Apronianus, que fora patrón de Rufinus e pagara e patrocinara as súas traducións de Oríxenes, Basilio e Gregorio Nacianceno; é significativo, en vista das tensións en Palestina, que Apoloxía contra Xerome tamén fora adicado a Apronianus, quen sabe da correspondencia entre Xerome e Pammachius.
A muller de Apronianus, Avita, sobriña de Melania, tamén recibía as obras de Rufinus. As estreitas relacións entre estes personaxes confírmaas unha subscrición que nos chega en dous manuscritos da tradución de Gregorio que Rufinus fixo para Apronianus: testemuña que a copia transcribiuse a partir do texto que a propia Melania tiña en Roma.
Palladius tamén frecuenta a Melania a Nova e o seu marido Pinianus na villa que teñen na vía Apia, alonxados da cidade, onde practicaban unha "vida virtuosa".

Rufinus, que volvera do monte dos Olivos en 397, ocupábase de traducir obras eclesiásticas do grego ao latín: o corpus pseudo-Clementino, coleccións de lendas (de especial interese no oeste) en relación a Pedro e Clemente de Roma. Entre outras, as Recognitiones, que traduciu para Gaudentius, bispo de Brescia. Prometera este traballo a Silvia, que morrera antes de poder el completar o traballo. O bispo "herdaría" a petición. Esta Silvia podería ser cuñada do prefecto do pretorio.

a diócese de Hispania non tiña apenas presenza militar significativa. A reorganización administrativa de Diocleciano na zona tiña sentido para previr ameazas dende o sur, non dende o norte.

31 de decembro; a crónica de Próspero reza: "Arcadio VI et Probo. Wandali et Halani Gallias traiecto Rheno ingressi II k. lan". Gregorio de Tours describe en liber historiae francorum a penetración de continxentes bárbaros aproveitando que o Rhin está xeado e que as defensas de Moguntiacum son case inexistentes.

A razón da acumulación dos contixentes bárbaros é obxecto de controversia. Estarían á espera dunha oportunidade que finalmente chegou: as defensas do limes foran debilitadas para reforzar as campañas contra Alarico dos anos precedentes e a máis recente ameaza de Radagaiso sería unha axuda adicional para os novos invasores.
participarían na incursión grupos alanos, o dirixido por Goar e o de Respendial, os vándalos asdingos dirixidos por Godixisel, os vándalos silingos e varios grupos de suevos. A procedencia é difusa inda que se identifica os alanos cos que establecera Teodosio I na Pannonia en torno a 380.
Os francos (quizás foederati) establecidos na beira occidental do río tentaron facer fronte á ameaza e conseguiron matar a Godixisel. Á defensa do limes tamén contribuíron outros grupos alanos.
Gregorio conta que cando Godexisel caiu en batalla contra os francos o seu grupo estivo a punto de ser exterminado se non fora pola resposta do grupo alano de Respendial, que derrotou os francos, "inda que o grupo de Goar cambiara de bando e se aliara aos romanos." Non queda claro se Goar alcanzou un acordo para non loitar ou o fixo activamente en apoio dos francos. Pero a realidade é que a coalición de forzas de vándalos, alanos e suevos superou os francos e cruzou o limes e pasou a Gallia.