| portada da edición española do libro de Franz Georg Maier |
A representación que fai
Gibbon da época, medio milenio de destrución, xa non é unanimemente aceptada.
As visións sobre a caída do imperio romano diferéncianse cada vez máis e téndese
a revalorizar estes séculos. Bizancio é definida como potencia histórica
autónoma, de admirable plenitude de vida e forza rexeneradoras. A súa arte é respectada
coma corresponde ao seu alto categoría e a súa influencia no mundo eslavo.
Tamén o significado histórico mundial do Islam faise máis claro e non
unicamente polo que entraña a súa transmisión da herdanza cultural da Antigüidade
á tradición espiritual de Europa. En occidente aprécianse comezos creadores, en
lugar dunha caída catastrófica do mundo romano; vese alí a lenta edificación
das bases do mundo medieval. Pero inda que esta época ten múltiples aspectos,
carece dun perfil propio. Nada é máis instrutivo acerca da inseguridade da
historia que a constante discusión sobre a fronteira temporal entre Antigüidade
e Idade Media, xa que a cuestión dos límites temporais identifícase
necesariamente co problema da significación e ordenamento históricos dunha
época.
A polémica sobre os límites
entre Antigüidade e Idade Media é, no fondo, tan antiga como a propia ciencia
histórica. Ao respecto impuxéronse tres opcións no s. xix: a primeira databa o
comezo da Idade Media en 324, cando Constantino, primeiro emperador cristián,
se desfixo dos seus rivais; a segunda, en 395, data da partición do imperio; a
terceira, en 476, coincidindo coa fin do imperio romano de Occidente. Pero datas
illadas non poden significar cesura no proceso histórico, non existe ningunha
fronteira temporal nun punto dado, senón “amplas zonas de graduais
transformacións,” que hoxe se sitúan en torno ao ano 600, concibindo a época dende
Dioclecio e Constantino ata entón como o período propio da Antigüidade
tardía. De feito, a finais do s. vi e principios do vii prodúcense unha serie
de acontecementos que parecen caracterizar este espazo de tempo como zona
fronteiriza entre dúas épocas: a creación polos lombardos da última formación
estatal xermana sobre chan imperial (568); o papado de Gregorio o Grande (590-604); a reforma incipiente do imperio
bizantino a partir de Heraclio
(610-641); a aparición de eslavos e ávaros nos Balcáns; e, por último, o comezo
da expansión islámica (632). Pero a teoría dunha fronteira temporal elástica arredor
de 600 non permaneceu sen detractores. A historia económica e artística
postulaban a continuidade da evolución cultural dende a “antigüidade tardía”
ata Carlomagno. Acentuouse o
carácter romano tardío do reino merovinxio e demostrouse no reino visigodo
español a existencia de “vestixios da Antigüidade tardía” ata a conquista árabe
en 711. Tamén para H. Pirenne a Antigüidade estendeuse, no fondo, ata
Carlomagno. A destrución da antiga
cultura mediterránea, iniciada polo Islam e non pola invasión dos bárbaros,
complétase, logo dun século de convulsións, arredor de 750. É dicir, persiste
certa perplexidade: os séculos entre Dioclecio e Carlomagno constituirían
unha “época de transición”, na que se tería producido, mediante o
desenvolvemento de novas formas sociais, o transo dende a antigüidade romana á
sociedade medieval europea. Segundo a necesidade, podería atribuírse á
Antigüidade ou á Idade Media propiamente dita.
ENTRE DIOCLECIO E
CONSTANTINO, POR UNHA BANDA, E O ASCENSO dos carolinxios, por outra, perfílase
con nitidez unha homoxeneidade e peculiaridade internas en determinados elementos
que non pertencen especificamente nin á Antigüidade nin á Idade Media. A súa
primeira e fundamental característica é a continuidade e unidade das rexións
mediterráneas como espazo histórico, que se rompen por primeira vez no s. viii.
Nin a separación lingüística e relixiosa entre o oeste latino e o leste grego
nin a división política en varios estados soberanos, estorban esta unidade ata
finais do s. vii. A vida converxe nas beiras do mare nostrum, convertido no lago interior romano. Ata alí conducen as
rutas comerciais; alí se asentan os grandes centros da economía e da cultura. O
control das rutas marítimas e comerciais constitúe un factor importante no
mantemento da soberanía. O Mediterráneo, como campo de forzas politicamente
unidas, como área económica e espazo cultural, tiña xa, evidentemente, unha
importancia fundamental na antigüidade romana. Pero a preeminencia acadada
polas provincias orientais do imperio introduce un cambio na situación. Nestes
séculos –tanto na conciencia dos contemporáneos, como na mesma realidade
histórica– o centro de gravidade dos acontecementos atópase na parte oriental
do imperio. Bizancio–Constantinopla é agora o centro indiscutido do mundo, a
capital de oriente domina a política e a vida espiritual. A supervivencia
política do imperio de Oriente durante a invasión dos bárbaros ten fortalecido
inda máis tal situación de preeminencia. Ao mesmo tempo, o feito de que
Constantinopla, ao contrario de Roma, sexa un porto importante e unha metrópole
comercial, contribúe decisivamente a conservar a unidade mediterránea durante
moito tempo. O carácter mediterráneo da política e da cultura perdura deste
xeito ata moi entrado o s. vii. Incluso para os reinos xermánicos de occidente
Constantinopla segue a ser o centro do acontecer mundial e o modelo da arte e
da forma de vida.
Un segundo factor explica a
unidade e peculiaridade da época: durante séculos permanece coma forza
dominante a nova estrutura social do imperium
romanum christianum. En primeiro lugar, abrangue politicamente a totalidade
do ámbito mediterráneo durante 200 anos (284-476). Pero, incluso cando a
unidade estatal da área se diluíra tempo despois no pluralismo de imperio
bizantino, califato e estados xermánicos, seguiu a ser determinante a herdanza
político-social e espiritual do tardío imperio romano sobre a todo o ámbito do
antigo imperio, inda que o territorio se estruturara de xeito diferente. As
formas sociais e políticas que xurdiron no s. iv e que, en principio,
representaron un precario balanzo de novas institucións e ideas nun sistema
social conformado ao estilo tradicional, mostraron ata comezos do s. viii unha
extraordinaria eficacia e vitalidade. Seguiron vixentes no imperio romano ata a
fin da época xustinianea. Pero determinadas características fundamentais
(monarquía hereditaria absolutista, burocracia centralizada e pagada, economía
monetaria e posición da nobreza terratenente) determinaron, por riba das
reformas de Heraclio, a historia posterior de Bizancio e contribuíron a crear a
súa posición de poder e o seu alto nivel cultural. Tampouco en occidente queda
eliminada esta herdanza coa invasión dos bárbaros; actúa con intensidade nos
estados xermánicos orientais e no reino dos merovinxios. Os señores xermanos sérvense
inda durante longo tempo de formas absolutistas de poder e dunha burocracia
organizada segundo os modelos do tardío imperio romano. A forma tamén
romano-tardía do dominio das terras (grandes fundos con campesiños vinculados á
gleba, en poder da nobreza) configura sociedade e economía, converténdose no
limiar do sistema feudal. Igualmente se conservan nos dominios xermanos, se ben
en proporcións reducidas, estradas e acuedutos e, en xeral, os medios de
comunicación e de comercio da época romano-tardía. “Dende o punto de vista
organizativo, (os reinos xermánicos) só representan, no fondo, un ordenamento
provincial romano, ampliado co estamento guerreiro xermano e co seu rei”.
Incluso no primeiro Islam persisten no estado, na sociedade e na economía
formas tardías romano-bizantinas. Os primeiros califas dominan en Siria e
Exipto con axuda da estrutura administrativa bizantina e a súa organización
fiscal. Durante moito tempo, a disolución política é incapaz de destruír a
unidade cultural do mundo mediterráneo. A pesar das particulares formas orixinadas
pola evolución local, a arte mantén o seu carácter unitario. As súas creacións
están inspiradas, tamén en occidente e no primeiro Islam, por un estilo que non
era nin antigo nin medieval: o protobizantino.
As construcións de Ravenna ou a gran mesquita de Damasco,
así como as creacións merovinxias tardías e visigodas, constitúen magníficos e
impresionantes exemplos desta influencia dominante. Pero non só o estilo,
tampouco a intención e significación da arte e a literatura pertencen á
Antigüidade. A fe e a doutrina cristiáns constitúen o impulso dominante de toda
creación, o seu inconfundible alicerce espiritual. Tanto na forma como no
contido, o cristianismo establece unha nova escala de valores. As
manifestacións espirituais e culturais desta época non poden valorarse segundo
canons clasicistas, cos que, pola contra, poderían xulgarse semellantes
creacións históricas da antigüidade grecorromana. Non son homes de letras efémeros,
cunha forzada “latinidade” clásica, as figuras espiritualmente importantes e
típicas desta época, senón os Pais da Igrexa, pese a que a miúdo usen un latín
mediocre e un grego basto.
Ningún destes factores é por
si mesmo decisivo. O que aporta personalidade á época son as súas
interferencias e as transformacións posteriores. Pois, a pesar de tantas
estruturas transitorias, non é unha época sen historia. As grandes dislocacións
políticas, motivadas pola invasión dos bárbaros e a expansión islámica,
transforman a aparencia exterior do mundo. Pero tamén se producen procesos de
transformación social e espiritual. O imperio de “guerreiros e monxes” de
Heraclio é un organismo distinto ao imperio de Constantino. Dende Clodoveo ata os primeiros carolinxios,
o estado merovinxio sofre radicais cambios de estrutura e poder. O estado árabe
evoluciona dende o poder carismático de Muhammad
ata o estado secularizado dos Umayya.
Xunto á casca da estrutura
romano-tardía-bizantina, aparecen elementos evolutivos doutras procedencias que
conducen a novas formas estatais, sociais e espirituais, como se manifesta na
evolución do papado e nos comezos da vasalaxe. Estas novas tendencias son, en
parte, perceptibles anteriormente como forzas latentes: xa nos ss. v e vi se
produce, sobre todo en Gallia, a
fusión da tradición tribal xermánica coa orde social romano-tardía, a fe cristiá
e a cultura latina tardía. Pero todos estes elementos non chegan a actuar
plenamente ata a crise de finais do s. v e comezos do viii. Agora xorden na,
cando menos culturalmente, inda homoxénea área mediterránea e do Oriente Próximo
novos centros de gravidade espiritual e económica: no NO a rexión franca e
anglosaxona e no E as capitais do mundo islámico. Simultaneamente, comezan a
consolidarse as fronteiras entre as tres grandes áreas de poder creadas pola
invasión árabe e o ascenso dos carolinxios. Dun mundo cunha sola capital aparecen,
nun proceso de fecundas diferenciacións, tres novos cos seus propios centros
impulsores: a Idade Media europeo-occidental, o Bizancio greco-ortodoxo, e a
rexión árabe-islámica, representando cadanseu un tipo de cultura peculiar.
As dark ages posúen a súa propia forma de vida, distinta tamén da
medieval; non poden definirse só como o período do lento crecemento de Europa
na súa propia historia. O mundo medieval de occidente (e con el, en última
instancia, a estrutura da vida e o pensamento europeo) non ten evolucionado sen
rupturas, a partir da herdanza clásico-cristiana do tardío imperio romano. O
distanciamento dos pobos xermánicos, sobre todo dos francos, das tradicións
culturais e políticas do imperio, crea precisamente nestes séculos as premisas
decisivas do futuro. Pero o xurdimento da Europa medieval non foi un proceso
inevitable. Nun momento determinado levouse a cabo unha ruptura radical: o
reino franco separouse das tradicións antigas. Esta ruptura foi unha crise de
crecemento, non unha catástrofe. O que xorde alí como nova forma de vida non é
nin obrigado nin natural, como demostra a evolución diferente de oriente.
Europa naceu dun acontecemento que se aparta das tradicións espirituais e das
tendencias evolutivas do mundo do imperium
romanum christianum. A permanencia das formas tardío-romanas-bizantinas tería
proporcionado á historia de occidente unha dirección fundamentalmente distinta.
REFERENCIAS:
a, os dous vídeos (inglés) repasan os principais acontecementos e persoeiros desta época histórica e a interpretación que deles se ten feito
b, os dous fragmentos son tradución de partes substanciais do prólogo ao libro Die Verwandlung der Mittelmeerwelt (1968) escrito por Franz Georg MAIER, traducido ao castelán por Pedro Viadero e publicado en 1972 na colección Historia Universal Siglo XXI con titulo de las transformaciones del mundo mediterráneo. siglos iii-viii
Ningún comentario:
Publicar un comentario