venres, 2 de agosto de 2013

elección dos bispos na Hispania visigoda

Emerita Augusta
art1arquitectura.blogspot.com
os bispos son unha figura chave na sociedade do período visigodo en Hispania. Están omnipresentes en todas as actividades da vida, ao máis alto nivel e na regulamentación dos costumes, nas cerimonias e na política. Coñecemos centos de bispos ben porque asinaron as actas de asistencia aos concilios, ben porque deixaron algo escrito ou porque son mencionados nos textos por distintas razóns. O bispo é un personaxe de ascendencia e de poder, de clara influencia na vida da comunidade. En realidade, como veremos, os bispos ditan a política, póñense de parte do rei ou na súa contra, toman partido por esta ou outra causa. Ocúpanse das comunidades das cidades, chegan a ser líderes e everxetas que se interesan polo benestar das xentes. Este papel dos bispos non é exclusivo da sociedade visigoda. Esténdese e é semellante noutros lugares e reinos e, por suposto, no Imperio Romano Oriental, rexido desde Constantinopla. as súas querelas relixiosas moven masas e orixinan motíns, en ocasións violentos e desapiadados con contrario. Os emperadores e reis sucumben á súa influencia, os precisan, alíanse con eles. En poder dos bispos está a excomuñón, a sentenza, a anatematización. Son unha nova forma de poder local, a autoridade na cidade; son construtores, remedio dos pobres e desamparados, controlan as masas. O bispo é o vir venerabilis, case intocable.

como se chega a ser bispo en época visigoda?

anos antes do ascenso de Leovixildo ao trono de Toledo chega a Emerita un bo día un individuo chamado Paulo. Viña de moi lonxe –de Oriente–. E era médico de profesión. É imposible saber a súa orixe exacta. A expresión de Orientis partibus que utiliza o texto que narra esta historia (as Vitas Patrum emeritensium) é tan xenérico que o mesmo podería vir de Constantinopla, que de Antioquía, ou de Atenas, ou de Alexandría. Nesta última había unha forte tradición de escolas de medicina, pero é todo o que se pode dicir. Respecto á data, o máis que podemos saber igualmente é que foi entre 540–550. Paulo chegara como peregrinus e sen fortuna algunha (nihilque habens di o texto). Este home estranxeiro sen dúbida buscaba traballo, e o ía atopar en Emerita, onde estaba o santuario da mártir Eulalia, que atraía peregrinos, enfermos e devotos en todas partes. En Emerita había traballo para un médico. Non importaban as distancias. Neste período a xente cruzaba o Mediterráneo con certa facilidade: de oriente a occidente e de occidente a oriente. O mozo Hydacio, a comezos do s. V, foi a Xerusalem acompañado de seu pai, para visitar os Santos Lugares e os personaxes ilustres que vivían alí, entre eles Xerome.

un médico sempre resulta imprescindible. E Paulo gañouse cedo o respecto e a admiración dos seus concidadáns precisamente polos seus coñecementos médicos. As súas virtudes e a súa bondade lle granxearon o favor popular e, segundo o autor da Vitas, “Deus lle comunicou que merecía o episcopado da cidade”. Sexa como fose, foi ordenado bispo. Sen dúbida na elección participaron o pobo, o clero, e cando menos tres bispos. O pobo coñecía a súa vida e considerouno apropiado para o cargo. Este feito demostra que os bispos non sempre eran, nesta época, membros das familias aristocráticas ou hispanorromanas donas de grandes fortunas. A arte da curación era un potente presuposto para poder converterse en guía espiritual das ánimas.

un feito semellante fixo del o home máis rico da rexión: pola súa mestría e coñecementos salvou a vida da esposa dun riquísimo senador local realizando unha cesárea. Como recompensa e agradecemento recibiu a metade dos bens do senador en herdanza e, cando o matrimonio finou, o resto. Paulo, xa bispo, viuse pasar, de peregrinus e indixente, ao home máis rico e poderoso da cidade. Paulo non fixo fortuna en Emerita polos seus negocios ou polas súas actividades comerciais, como teñen sostido algúns historiadores interpretando de xeito erróneo os pasaxes das Vitas. Unha vez recibida a doazón, foi a Igrexa de Mérida a que se atopou dona dun inmenso patrimonio que Paulo utilizaría para agrandar e favorecer os intereses eclesiásticos locais.

sendo inda bispo Paulo, ocorreu en Mérida outro acontecemento case milagroso. Un grupo de negotiatores (comerciantes) chegou á cidade provinte tamén de Oriente e, por coincidencia, da mesma rexión que Paulo. A primeira visita que fixeron foi ao bispo. O bispo é a primeira autoridade local. Ao día seguinte, os comerciantes quixeron agasallalo cunha serie de presentes, e o encargado de levarllos foi un mozo chamado Fidel, que viñera con eles para traballar. Paulo recíbeo e síntese de inmediato impresionado por aquel mozo. Pregúntalle como se chama, de onde ben, de que cidade, de que barrio, o nome de seus pais. Neste momento Paulo decátase de que o mozo é familiar seu, o fillo de súa irmá. Érguese, abrázao, bícao efusivamente e solicita aos comerciantes que lle deixen ao mozo para que se quede con el e a cambio ofrécelles o que desexen. Ante a resistencia dos negotiatores, Paulo insiste case ameazante e ofrécelles inda máis (unha copiosa fortuna). Ao explicarlles que é parente seu, aceptan non sen recibir cuantiosos presentes para eles e para a irmá de Paulo, e emprenden o camiño de regreso alegremente.

é obvio que non podemos crer esta historia de Paulo e Fidel como algo histórico. Todo o relato resulta fantástico, enmarcado dentro do xénero literario haxiográfico que son as Vitas: trátase de buscar unha orixe oriental e exótica ao primeiros bispos da cidade. Nun relato destas características o normal é sinalar a orixe distante do protagonista. Ademais, os médicos son estereotipadamente orientais, onde se atopaban as máis famosas escolas desta disciplina, entre elas en Alexandría. Non se podía ofrecer ao lector, ou ouvinte, simple e humilde, unha historia máis cativadora e extraordinaria. E así, creo, debemos tomala nós, como un elemento máis do xénero literario ao que pertence.

a pesar diso, as Vitas, e en concreto o texto comentado, reflicten realidades que en esencia corresponden a unha mentalidade, a uns hábitos e a uns escenarios verídicos, nos que se enmarca o relato xeral fantástico. E así, podemos concluír da historia de Paulo que un dos xeitos de enriquecemento das igrexas e dos seus bispos eran, neste período, as doazóns o as herdanzas que os magnates ofrecían ou agasallaban á Igrexa como forma de agradecemento, como resultado das súas crenzas, fe e remisión dos pecados ou para asegurarse a salvación. Neste sentido, o episodio de Paulo é paradigmático. Outro aspecto que podemos considerar como verídico é o feito de que o bispo sexa un personaxe milagroso, que cura e protexe, o que o converte no líder espiritual e provoca admiración e devoción. É, en definitiva, ou se converte, no home santo (o “holy man”).

na solicitude encarecida de Paulo para quedarse con Fidel de xeito case obsesiva, para atopar nel o consolo da súa catividade (consolatione cautivitatis), algúns teñen insinuado unha intencionalidade sexual por parte de Paulo cara o adolescente, e eu mesmo o teño sospeitado algunha vez; pero creo que o texto non da pe para esta interpretación. Tamén me parece excesiva a opinión da Félix Retamero cando di que o mozo Fidel se transforma el mesmo nun munusculum –un obxecto comprado polo bispo–. Aquí trátase máis ben, dun intercambio de agasallos (para a irmá e para os comerciantes), costume que está ben testemuñada neste período como forma de cortesía e benevolencia.

outro elemento “histórico” é o escenario onde se desenvolve o episodio. O bispo recibe os negotiatores no atriumde atrio eius egredientes–. O atrium é a sala de recepción do pazo episcopal (episcopium) onde normalmente se reciben as delegacións e onde se desenvolve a episcopalis audientia.

despois de educalo de xeito conveniente e de ascender en todos os graos eclesiásticos, Paulo nomea a Fidel sucesor seu na cátedra emeritense. Podería parecer este método de designación un dos modos de acceder ao episcopado, pero resulta anómalo e contrario á lei canónica. Estaba prohibido ao bispo nomear sucesor sen que teña sido sometido á consideración dos bispos. O caso de Fidel é un flagrante exemplo de nepotismo. E, de feito, un reflexo da irregularidade do caso é expresado polas Vitas cando nos din que houbo moitas protestas contra Fidel por parte do pobo que se calmaron cando este prometeu deixar todas as súas riquezas herdadas á Igrexa emeritense.

se ao principio son os bispos os que participaron na consagración, co paso do tempo o nomeamento será prerrogativa do rei. O II Concilio de Barcino do 599 (canon 3) xa sinalada que hai dúas posibilidades para designar os bispos: ou por nomeamento real ou por aclamación do pobo e os bispos. O Concilio de Mérida de 666 (canon 4) deixa entender implicitamente que algúns bispos foron ordenados por mandato real. E o XII Concilio de Toledo (681) sinala que o bispo de Toledo consagra prelados “a aqueles a os que a potestade real elixira” (regalis potestas eligere). Se é o rei quen nomea os bispos, pode imaxinarse a conivencia entre o poder político e o poder eclesiástico e cómo ambos están estreitamente unidos na administración do regnum. E pódese comprender tamén como o accedo ao episcopado (summus honor) era cobizado e buscado por moitos utilizando para iso todos os medios. Os concilios denúnciano en moitas ocasión e de forma específica o IV Concilio de Toledo (canon 19), de 633, cando di expresamente que “uns buscan o episcopado mediante intrigas, outros ofrecendo recompensas, e outros, incluso, aliados co exército”. Ser bispo significaba poder, inda que fora nunha sede insignificante, porque o era tanto a nivel local como a nivel de todo o regnum, xa que os bispos participaban nos concilios que, como levamos visto, eran verdadeiros órganos de goberno.

por iso, o mesmo canon 19 do IV Concilio de Toledo expresamente sinala quen non pode ser promovido ao bispado. A listaxe é longa: non poden ser promovidos os convictos de crimes, os que teñan incorrido en infamia, os que teñen confesado en penitencia pública ter cometido delitos, os que caeron en herexía, os que foron bautizados ou rebautizados sendo herexes, os que se automutilan a si mesmos, os tolleitos, os casados en segundas nupcias, os casados cunha viúva ou unha muller abandonada polo seu marido ou outra muller non virxe, os que tiveran concubinas, os servos, os neófitos, os que se alistan no exército, os que teñen obrigas nas curiae, os que non saben ler, os que non teñan cumprido trinta anos, os que non teñan pasado polos diversos graos eclesiásticos, os que buscan o cargo de bispo mediante intrigas ou agasallos, os nomeados ao bispado polo antecesor no cargo, … E termina o canon: “non será bispo aquel que non tivera sido elixido polo pobo e o clero nin aprobado polo metropolitano e o consentimento dos bispos da provincia”. Estas trabas din moito das irregularidades que se cometían e ante as que o concilio se sinte obrigado a intervir. Que o cargo se intentaba mercar mediante agasallos ou intrigas, que moitos tentaban ser nomeados ou o tiñan sido antes dos trinta anos (e de paso coñecemos que esta era a idade mínima para poder ser bispo). Estes inconvenientes tamén poñen de manifesto a preocupación pola vida sexual dos individuos: está claramente especificado que non podían ter estado casados máis que con mulleres virxes. Un mínimo de cultura, obrigada para o ministerio dos sermóns, lecturas das Escrituras, era imprescindible, así como o ter pasado polos diferentes oficios e estadios eclesiásticos, como ser ostiario, lector, diácono, salmodista ou presbítero. Finalmente, na fortuna final, alúdese ao xeito de nomeamento no que non se inclúe o nomeamento polo rei, que nalgunhas ocasións antes se tiña practicado e que logo sería habitual. Por fin, o canon establece que a consagración se debe facer en domingo.


adaptado por xindiriz; non se inclúen notas

Ningún comentario:

Publicar un comentario